Autorki:
Potrzeby dzieci i młodzieży z neuroróżnorodnością
Neuroróżnorodność jest to ogólny termin obejmujący szereg zaburzeń neurorozwojowych i innych trudności wpływających na funkcjonowanie mózgu. Termin ten zyskał szerokie zastosowanie zarówno w kontekście społecznym, klinicznym, jak też edukacyjnym. Osoby neuroróżnorodne to najczęściej osoby z cechami spektrum autyzmu oraz ADHD.
Wspieranie dzieci i młodzieży z neuroróżnorodnością jest ważnym i aktualnym zagadnieniem, zarówno w kontekście organizacji metod i warunków edukacyjnych, jak też zaspokajania ich potrzeb oraz wspierania potencjału w życiu codziennym i środowisku rodzinnym. Strategie pomagające rozwijać odporność psychiczną dzieciom neurotypowym będą efektywne również u osób neuroróżnorodnych, pod warunkiem zadbania o ich priorytetowe potrzeby.
Potrzeby sensoryczne
Potrzebą, która wysuwa się na pierwszy plan, jest zadbanie o sprzyjające środowisko dla zmysłów. Wiemy, że osoby ze spektrum, jak również osoby z ADHD nietypowo przetwarzają bodźce sensoryczne. Dlatego ważne jest zdiagnozowanie indywidualnego profilu sensorycznego. Dokonują tego specjaliści Integracji Sensorycznej podczas kilku spotkań (wywiad, obserwacja, próby diagnostyczne). Wynikiem diagnozy jest poznanie obszarów, które wymagają szczególnej uwagi, terapii i dostosowań. Warto zwrócić się do terapeuty z prośbą by diagnoza zawierała również propozycje dostosowań na terenie placówki edukacyjnej i domu np. możliwość korzystania ze słuchawek wyciszających, przerwy na aktywność ruchową, miejsce relaksu, kołdra obciążeniowa, propozycje sprzętów, które mogą pomóc zaspokoić potrzeby sensoryczne (podwieszone sakwy, huśtawki, bieżnia, trampolina itp.). Doświadczenie kliniczne wskazuje również, że korzystanie z basenu w celu relaksu jest diagnostyczne, jak również pełni rolę terapeutyczną. Obserwacja dziecka kiedy swobodnie korzysta z basenu, informuje nas o jego potrzebach sensorycznych, na przykład dziecko, które chce przebywać długo pod wodą, prawdopodobnie ma potrzebę głębokiego docisku. Zadbanie o potrzeby sensoryczne procentuje lepszym samopoczuciem dziecka, zwiększeniem możliwości uczenia się i skupienia się na realizacji celów. Potrzeby sensoryczne są dla niego priorytetowe, dziecko zaspakaja je w pierwszej kolejności. Jeśli są niezaopiekowane – często robi to w niewłaściwym czasie i miejscu.
Warto zwrócić uwagę, że nieocenione korzyści przynosi bezpośredni kontakt z przyrodą. Badania naukowe, a także relacje osób neuroróżnorodnych mówią o ogromnych korzyściach dla regulowania potrzeb sensorycznych i stanu emocjonalnego płynących z obcowania z naturą.
Potrzeby językowe
Kolejnym niezwykle ważnym obszarem są potrzeby językowe. Dzieci ze spektrum autyzmu i z ADHD potrzebują krótkich komunikatów, jednoznacznych, dosłownych, pozbawionych ironii i sarkazmu, metafor i ozdobników. Będą wdzięczne za proste polecenia i objaśnienia oparte na wizualizacji. Dziecko przez percepcję wzrokową czerpie więcej informacji i szybciej je przetwarza. Treści edukacyjne łatwiej zapamiętać, przyswoić, kategoryzować i zgeneralizować, jeśli są oparte na materiale wizualnym. Warto skorzystać z techniki myślenia wizualnego, map myśli, a także prostych ilustracji do treści fabularnych.
Ta grupa dzieci często mierzy z trudnościami związanymi z prędkością przetwarzania słuchowego. Treści przekazywane drogą słuchową w przeciętnym tempie mogą być poza zasięgiem możliwości przetwarzania słuchowego. Oznacza to, że dziecko potrzebuje dłuższego czasu na to, by z tego, co usłyszy wyodrębnić znaczenie. Więcej czasu również zajmuje mu sformułowani myśli i jej przekazanie. Wtedy skuteczna jest rozmowa w formie pisemnej, pisanie poleceń i prostych komunikatów. Dziecko nie ma trudności z rozumieniem informacji zapisanych. Ważne dla tych dzieci są informacje i argumenty, które są logiczne, można na nich bardziej polegać niż na argumentach emocjonalnych. Łatwiej dziecko przekonać do współpracy i zachęcić do robienia rzeczy, które nie są dla niego interesujące, a są ważne. Bardzo często dzieci maskują trudności z przetwarzaniem słuchowym, gdyż odczuwają dużą presję, gdy ktoś czeka na odpowiedź. Udają, że rozumieją, albo odpowiadają, że nie wiedzą, żeby uciec od trudnej emocjonalnie sytuacji. Występujące u tych dzieci dosłowne rozumienie mowy, może być dla nich źródłem kłopotów i zachęcać rówieśników do nadużyć.
Dzieci te mają trudność z odczytywaniem sygnałów społecznych, informacji niewerbalnych i są mało elastyczna w sytuacji spontanicznej zmiany konwencji rozmowy. Wyklucza je to społecznie i może być przyczyną niepowodzeń w relacjach rówieśniczych. Dlatego pomocne może być wspieranie poprzez naukę konwersacji, zadbanie o przyjazne środowisko dla dziecka. Warto kierować się zainteresowaniami dziecka w poszukiwaniu grupy rówieśniczej, daje mu to dobrą pozycję w grupie i pomaga w rozmowie.
Ważne, aby każde dziecko ze szczególnym potrzebami regularnie konsultowało się z lekarzem psychiatrą. Czasami kluczowe dla funkcjonowania okazuje się wsparcie farmakologiczne.
Poczucie bezpieczeństwa
Według badań dominującym stanem emocjonalnym tej grupy dzieci jest lęk. Dlatego ważne są strategie, które ten lęk obniżają i dają poczucie bezpieczeństwa. Najbardziej skuteczną z nich jest obrazkowy plan dnia.
Jak wiadomo, percepcja wzrokowa jest bardziej niezależna od stanu emocjonalnego i stopnia wyczerpania. Plan obrazkowy pomaga też regulować emocje i zarządzać motywacją. Powinien on być ułożony wertykalnie i obejmować ważne czynności dnia. Dziecko posługując się planem, realizuje kolejne punkty, wpływa to tez na jego samodzielność, bo po ukończeniu jednej czynności plan podpowiada mu, co ma robić dalej. Umieszczenie atrakcyjnej dla dziecka aktywności po tej, która jest dla niego trudna, motywuje go do jej ukończenia. To, że dziecko widzi już rano, że w ciągu dnia na planie jest coś, co jest dla niego atrakcyjne, wpływa też na jego emocjonalny dobrostan. W miarę upływu dnia widzi również, że czaka go coraz mniej wyzwań.
Potrzebę bezpieczeństwa zapewnia również informowanie o tym, co się będzie działo, jak będą wyglądały wizyty w nieznanym miejscu, czego się można spodziewać, a także wcześniejsze informowanie o zmianach. Ważne jest również uczenie strategii jak poradzić sobie z emocjami w takiej sytuacji. Nieoczekiwane zmiany powodują nagły wzrost napięcia emocjonalnego, dlatego ważne jest, by dziecko nauczyć, co może zrobić, by nie doszło do załamania. Skuteczne są ćwiczenia oddechowe oraz inne przećwiczone wcześniej strategie.
Kolejnym elementem, który wzmacnia poczucie bezpieczeństwa, jest klarowna struktura otoczenia, czyli ramowanie przestrzeni. Co oznacza zdefiniowanie miejsca do nauki, aktywności ruchowej, czy do relaksu przez np. układ mebli i sprzętów, mniej przedmiotów i uporządkowane otoczenie, neutralne kolory.
Specyfika funkcjonowania dzieci naraża je na sytuacje przemocy rówieśniczej. Ważne jest, by dziecko miało prawidłowo zdefiniowane, jakie są formy przemocy i jakie procedury są skuteczne, jeśli doświadcza tej przemocy. Profesor Kassari proponuje interwencje rówieśnicze polegające na wyłonieniu za pomocą technik socjometrycznych, empatycznego rówieśnika i powierzenie mu misji zwracania uwagi na to by dziecko było w grupie (przywoływanie go do grupy), co uchroni dziecko przed dręczeniem w odosobnieniu, jak również pozwoli mu bez presji obserwować interakcje rówieśnicze i czerpać z tego.
Inspiracją do zadbania o potrzeby emocjonalne dzieci może być „skrzynka do naprawiania siebie”. Jest to pudełko zawierające symbole (przedmiot lub obrazek) aktywności, które pomagają regulować emocje. Pudełko przygotowujemy z dzieckiem i uczymy je, że może z niego skorzystać, kiedy chce sobie poprawić nastrój i obniżyć napięcie emocjonalne. Definiując te czynności, posługujemy się skalowaniem. Np. przed wejściem na basen pytamy dziecko jak się czuje w skali od 1 do 10, przy czym 10 to najlepsze samopoczucie. Dziecko określa ten stan i potem takie samo pytanie zadajemy po wyjściu z basenu. Jeśli wartość jest wyższa, wtedy uświadamiamy dziecku, że ta aktywność poprawiła mu nastój o konkretną wartość. Symbol basenu umieszczamy w skrzynce do naprawiania siebie. Podobnie postępujemy z innymi aktywnościami. To, że aktywności symbolizowane są wizualnie, pozwala korzystać z nich dziecku nawet w dużym pobudzeniu emocjonalnym, gdyż informacje percypowane wzrokowo są jeszcze wtedy przyswajalne.
Dzieci te mają również trudność z dbaniem o potrzeby organizmu. Mogą długo się czymś zajmować, nie jeść i nie pić. Ważne jest, by je wspomagać w zadbaniu o te potrzeby. Warto proponować im przekąski czy napoje, a ich symbole można umieścić w planie dnia. Nieuświadomiony głód i pragnienie powodują rozdrażnienie, obniżenie nastroju i wzmagają trudności z koncentracją.
Warto pamiętać o nieintuicyjnym fakcie, że u dzieci z ADHD ośrodek nagrody musi być pobudzony przed wykonaniem zadania. Pomaga to dziecku podjąć i doprowadzić zadanie do końca. U dzieci z zaburzeniami aktywności i uwagi wysiłek umysłowy powoduje duże zużycie glukozy, w związku z tym warto o zadbać o dostarczanie dziecku przekąsek w czasie uczenia się. Niedocenionym, ale bardzo skutecznym narzędziem do regulowania napięcia emocjonalnego jest proponowanie dziecku napicia się wody. Dlatego warto zwrócić uwagę, by woda była zawsze dostępna i w polu widzenia dziecka. Podstawową regulacją funkcjonowania jest sen i czuwanie. Jakiekolwiek trudności z tego obszaru należy skutecznie wyeliminować, jeśli to konieczne nawet przy wsparciu lekarza.
Dopiero zaopiekowanie potrzeb wypływających z atypowego funkcjonowania da punkt wyjścia do skutecznych oddziaływań podnoszących np. odporność psychiczną, dobrostan emocjonalny i skutkujących sukcesami społecznymi oraz edukacyjnymi.
Polecamy do przeczytania!
- „Nowe historyjki społeczne” Carol Gray
- „Materia autyzmu” Judith Bluestone
- „Plany aktywności dla dzieci z autyzmem” Lynn E.McClannahan
- „Natura leczy” Florence Williams
- „Trudność w percepcji sensorycznej w autyzmie i zespole Aspergera” Olga Bogdashina
- „Mini ADHD coach” Alice Gendron
- „Zespół Aspergera. Kompletny przewodnik” Tony Attwod
Artykuł powstał w ramach realizacji zadania z zakresu zdrowia publicznego pn.: "Ty decydujesz jak reagujesz" - wzmacnianie odporności psychicznej i zapobieganie agresji rówieśniczej wśród dzieci i młodzieży w województwie małopolskim w roku szkolnym 2023/2024.
Artykuł możesz pobrać w wersji do druku.
Infografikę możesz pobrać w wersji do druku.