Wirus HIV stanowi obecnie jedną z najgroźniejszych epidemii. Pierwsze zakażenie rozpoznano na początku lat 80 ubiegłego wieku. Od tamtej pory wirusem HIV zainfekowanych zostało wiele milionów ludzi. Według danych organizacji UNAIDS w 2023 roku na całym świecie żyło ok. 39,9 miliona osób zakażonych HIV, z czego ok. 1,3 mln zakażeń wykrytych zostało w 2023 r., ok. 680 000 osób zmarło z powodu chorób związanych z HIV.
Rok 2023 był rekordowy pod względem liczby nowych przypadków HIV w naszym kraju. Według danych Zakładu Epidemiologii Chorób Zakaźnych i Nadzoru działającego w ramach Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego PZH – Państwowego Instytutu Badawczego, w całej Polsce odnotowano niemal 2 900 nowych zakażeń HIV. W regionie Małopolski liczba ta wyniosła 289 przypadków, co plasuje nas na trzecim miejscu pod względem liczby nowych przypadków w skali kraju.
Do zakażenia wirusem HIV może dojść poprzez różne drogi transmisji: krew, kontakty seksualne oraz podczas ciąży, porodu lub karmienia piersią (gdy u matki nie zostało wcześniej wykryte zakażenie). Zakażenie poprzez krew może mieć miejsce w przypadku dostania się zakażonej krwi przez błonę śluzową np. oka, nosa, jamy ustnej, narządy płciowe. Do zakażenia może również dojść poprzez uszkodzoną skórę w trakcie wykonywania tatuażu lub piercingu w nieprofesjonalnym gabinecie lub zakłucie czy skaleczenie ostrym przedmiotem zanieczyszczonym zakażoną krwią (głównie przez pracowników medycznych) czy też używanie tych samych igieł przez osoby zażywające środki odurzające drogą dożylną lub przyjmujące tą drogą anaboliki.
Czy każdy kontakt z materiałem zakaźnym oznacza zakażenie HIV?
To czy faktycznie dojdzie do zakażenia HIV jest zależne od różnych czynników. Jednym z ważniejszych jest ilość wirusa – czyli liczba zakaźnych cząstek wirusa we krwi lub wydzielinie. Ryzyko zakażenia jest tym większe, im więcej zakaźnych cząstek wirusa się w nich znajdowało. Istotne znaczenie ma również zakaźność wirusa (wirulencja) - czasami wystarczy pojedynczy kontakt z wirusem HIV, żeby stać się nosicielem. Zdarza się również, że mimo kilkukrotnej ekspozycji nie dochodzi do zakażenia. Istotna jest również kwestia ilości materiału zakaźnego który przedostał się do organizmu (do zakażenia może dojść po kontakcie z około 0,1 ml krwi nosiciela) oraz jak długo przebywał on poza organizmem człowieka (w badaniach doświadczalnych wykazano, że HIV wyhodowany w laboratorium, po umieszczeniu na powierzchni, traci większość swojej zdolności do infekowania – od 90% do 99% – w przeciągu kilku godzin, przy czym testowany poziom wirusa był znacznie wyższy niż ten, który można znaleźć w płynach ustrojowych. Na tej podstawie można założyć, że kontakt z zaschniętym materiałem zakaźnym stanowi niewielkie ryzyko). Średnie ryzyko zakażenia w następstwie skaleczenia (zakłucia) narzędziem zanieczyszczonym zakażoną HIV krwią wynosi 0,32%, a wskutek kontaktu błon śluzowych z zakażoną krwią 0,09%.[1]
Profilaktyka HIV
Głównym celem profilaktyki HIV jest ograniczenie rozprzestrzeniania się zakażeń. Co można zrobić, żeby zmniejszyć ryzyko zakażenia? Przede wszystkim wykonać test w kierunku HIV zarówno u siebie jak i swojego partnera. W przypadku braku stałego partnera najlepiej jest unikać przygodnych kontaktów seksualnych bez zabezpieczenia (np. bez użycia prezerwatywy). Nie należy używać przyborów higienicznych (np. maszynki do golenia) należących do innych osób. Zabiegi kosmetyczne czy tatuaże najlepiej wykonywać w salonach wyposażonych w sprzęt jednorazowego użytku lub stosujących sprzęty wielokrotnego użytku, ale po wcześniejszym wykonaniu odpowiedniej sterylizacji (np. za pomocą autoklawu lub środków chemicznych) – zawsze warto o to dopytać przed zabiegiem.
A co w przypadku bezpośredniego narażenia ma materiał potencjalnie zakaźny, gdy doszło do przypadkowego zakłucia igłą niewiadomego pochodzenia, zanieczyszczenia wydzieliną błon śluzowych, w sytuacji kiedy partner dopiero po kontakcie seksualnym powie o swoim zakażeniu lub doszło do gwałtu?
Pierwsza pomoc
W przypadku zakłucia w pierwszej kolejności nie należy tamować krwi, ale też nie powinno się jej wyciskać. Najlepiej przemyć ranę pod bieżącą wodą, można też umyć ją wodą z mydłem lub zdezynfekować preparatem nie zawierającym alkoholu (w sytuacji braku dostępu do wody). W przypadku dostania się materiału zakaźnego do oczu należy wypłukać je dokładnie wodą lub przy pomocy soli fizjologicznej (0,9% NaCl), natomiast jeżeli krew/ wydzielina dostała się do ust lub do nosa należy kilka - kilkanaście razy wypłukać je wodą. U kobiet w wieku rozrodczym powinien zostać wykonany także test ciążowy w przypadku konieczności zastosowania profilaktyki HIV.
Warto pamiętać, że istnieje możliwość zmniejszenia ryzyka zakażenia wirusem HIV przez podanie leków antyretrowirusowych. W sytuacji, w której podejrzewamy, że mogło dojść do kontaktu z materiałem zakaźnym, należy zgłosić się niezwłocznie (najlepiej do 48 godzin, a w przypadkach ekspozycji wysokiego ryzyka maksymalnie do 72 godzin) do jednego z oddziałów szpitalnych zajmujących się terapią osób zakażonych HIV lub profilaktyką poekspozycyjną (PEP). Lista szpitali wraz z całodobowymi telefonami znajduje się na stronie Krajowego Centrum ds. AIDS.
Na terenie województwa małopolskiego pomoc można uzyskać w ramach Oddziału Klinicznego Chorób Zakaźnych Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie i poradni funkcjonującej przy tym Oddziale:
- od poniedziałku do piątku w godz. 8.00 – 14.00, Poradnia Nabytych Niedoborów Odporności przy ul. Śniadeckich 10 (II p.), 31-531 Kraków nr tel. 12 424 89 11 lub 12 424 89 13
- od poniedziałku do piątku po godz. 14.00 oraz w soboty, niedziele dni wolne od pracy/całodobowo (lekarz dyżurny), SP ZOZ Szpital Uniwersytecki w Krakowie Oddział Kliniczny Chorób Zakaźnych, budynek J przy ul. M. Jakubowskiego 2, 30-688 Kraków nr tel. 12 400 20 45 (dane aktualne na dzień 03.02.2025 r.)
- całodobowo/7 dni, Szpital Specjalistyczny im. S. Żeromskiego w Krakowie os. Na Skarpie 676 Oddział Chorób Infekcyjnych i Pediatrii, 31-913 Kraków tel. 532 451 116 lub 12 622 93 44, sekretariat 12 622 95 03 – w godz.7.00 – 14.30.
Decyzję o konieczności zastosowania leczenia poekspozycyjnego każdorazowo podejmuje lekarz po uprzednim przeprowadzeniu szczegółowego wywiadu z pacjentem. Profilaktyczne podawanie leków antyretrowirusowych trwa ok. miesiąca (28 dni). Im szybciej leki zaczną być podawane (najlepiej w ciągu 2-3 godzin po zdarzeniu), tym większa jest ich skuteczność oraz szansa na uniknięcie zakażenia. Profilaktyka PrEP jest najskuteczniejsza, jeśli zostanie wdrożona do 48 godzin od zdarzenia. Do czasu zakończenia postępowania poekspozycyjnego należy unikać sytuacji, w których mogłoby dojść do zakażenia osób trzecich. Kobiety nie powinny w tym czasie zachodzić w ciążę ani karmić piersią.
Koszt postępowania po ekspozycji wypadkowej jest finansowany w ramach programu zdrowotnego Ministerstwa Zdrowia pn. Leczenie antyretrowirusowe osób żyjących z HIV w Polsce. Istnieje również możliwość otrzymania pełnopłatnej kuracji antyretrowirusowej na podstawie recepty wystawionej przez lekarza pracującego w jednym ze wskazanych szpitali. Natomiast w przypadku ekspozycji zawodowej koszt związany z profilaktyką poekspozycyjną pokrywa pracodawca lub osoba zlecająca pracę (zgodnie z art.41, ust. 5 ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi z dnia 5 grudnia 2008 r.).
Zakażenie HIV nie oznacza, że zachorujesz na AIDS
Nieleczone zakażenie HIV prowadzi do rozwoju AIDS (zespół nabytego niedoboru/upośledzenia odporności). Nie dzieje się to jednak od razu. Proces rozwoju AIDS trwa zazwyczaj kilka a nawet kilkanaście lat. Jest to zespół chorób atakujących osoby zakażone HIV różnego rodzaju infekcje i pewne typy nowotworów (np. mięsak Kaposiego, chłoniaki nieziarnicze czy rak inwazyjny szyjki macicy. Może wystąpić również rak płuc, odbytu, ziarnica złośliwa, białaczka oraz szpiczak mnogi)[2]. Osoby chore często cierpią na zakażenia skóry, choroby dróg oddechowych i przewodu pokarmowego. Infekcje wirusowe, bakteryjne czy grzybicze, które u większości osób mijają bez większych problemów, u osób z AIDS mogą wywołać poważne, czasem zagrażające życiu choroby.
Jeszcze na początku lat 90-tych zakażenie HIV było nierozerwalnie związane z AIDS. Dzisiaj dzięki zastosowaniu odpowiedniego leczenia które zapobiega replikacji wirusa oraz przy zastosowaniu kilku zasad nie musi dojść do jego rozwoju. Kluczową rolę pełni tutaj odpowiednio wczesne rozpoznanie zakażenia. Im wcześniej wdrożone zostanie leczenie antyretrowirusowe tym mniejsze ryzyko rozwoju AIDS oraz możliwość przeżycia długich lat w zdrowiu.
Wiedza o zakażeniu HIV ratuje życie.
Nie bój się i zrób test!
Artykuł został opracowany w oparciu o materiały i informacje publikowane na stronie Ministerstwa Zdrowia i Krajowego Centrum ds. AIDS oraz o materiały udostępnione stronach:
https://www.mp.pl/pacjent/gastrologia/lista/95383,
https://aids.gov.pl/kampanie/1test.2zycia/strefadlalekarzy/pliki/HIV_AIDS_pielegniarki_polozne_2013.pdf
https://www.gov.pl/web/wsse-poznan/hiv-i-aids
https://upacjenta.pl/poradnik/hiv-czym-jest-objawy-rozpoznanie
https://www.medicover.pl/o-zdrowiu/aids-co-to-jest-jakie-sa-objawy-hiv-i-aids,
https://www.aids.gov.pl/kampanie/CWL/08.html
https://nursing.com.pl/artykul/postepowanie-poekspozycyjne-po-narazeniu-na-hiv-hcv-i-hbv-609af9e39e0a06988447f77e
a także w oparciu o opracowania:
- "Zasady opieki nad pacjentem zakażonym HIV", Zalecenia PTN AIDS 2023, redakcja wydania: Miłosz Parczewski, Magdalena Witak-Jędra, Bogusz Aksak-Wąs, Warszawa –Szczecin 2023
- „Zachorowania na nowotwory u pacjentów zakażonych HIV z regionu łódzkiego”, E. Jabłonowska, E. Małolepsza, M. Klimczak-Kapszewicz, M. Wieczorek, A. Michalski, J.
[1] HIV/AIDS dla pielęgniarek i położnych, Dorota Rogowska-Szadkowska, Jacek Gąsiorowski – broszura Krajowego Centrum ds. AIDS https://aids.gov.pl/kampanie/1test.2zycia/strefadlalekarzy/pliki/HIV_AIDS_pielegniarki_polozne_2013.pdf
[2] „Zachorowania na nowotwory u pacjentów zakażonych HIV z regionu łódzkiego”, E. Jabłonowska, E. Małolepsza, M. Klimczak-Kapszewicz, M. Wieczorek, A. Michalski, J. Kuydowicz, M. Strycharz, NOWOTWORY Journal of Oncology, 2008, volume 58, Number 4, s. 337–342
